W imieniu Zarządu Głównego SGP serdecznie zapraszamy do udziału w kolejnym Zdalnym Wykładzie Geomorfologicznym SGP, który odbędzie się w dniu 17 grudnia 2025 roku (środa), o godzinie 18.00. Wykład „Układy korytowe rzek karpackich w XIX-XXI wieku: ewolucja czy rewolucja” wygłosi Dr Karol Witkowski.
W referacie przedstawiono wyniki badań nad długoterminową transformacją koryt rzek żwirodennych w polskich Karpatach i na ich przedpolu. Analiza obejmuje siedem głównych rzek karpackich (Soła, Skawa, Raba, Dunajec, Wisłoka, San, Wisłok) o łącznej długości ponad 1400 km. Badania miały na celu odpowiedzieć na następujące pytania: (1) jakie było historyczne zróżnicowanie typów układów korytowych, (2) jakie było tempo i kierunek ich zmian w ciągu ostatnich 150 lat, (3) jaką rolę odegrała regulacja rzek oraz (4) jaki wpływ miał zmieniający się cel tych regulacji. Kluczowe jest rozstrzygnięcie, na ile obserwowane przekształcenia mają charakter stopniowej ewolucji, a na ile „rewolucji” wywołanej bezpośrednią ingerencją człowieka. Pierwszym etapem badań była analiza materiałów kartograficznych z okresu XIX–XXI wieku, w sześciu przekrojach czasowych. Na tej podstawie zbudowano wektorowe bazy danych form śródkorytowych, a następnie typów układów korytowych. Typologię wykonano w oparciu o metody morfometryczne, wykorzystujące analizę kształtu koryt w rzucie poziomym, a wyniki klasyfikacji zweryfikowano statystycznie. W drugim etapie analizy przestrzenne uzupełniono kwerendą źródeł archiwalnych, m.in. projektów regulacyjnych i aktów prawnych, co umożliwiło powiązanie zmian morfologii rzek z konkretnymi działaniami hydrotechnicznymi.
Rekonstrukcja rzek XIX-wiecznych wykazała wyraźne zróżnicowanie regionalne, z przewagą układów wielokorytowych w zachodniej części Karpat. Zróżnicowanie to wynika z odmiennych uwarunkowań geologicznych i hydroklimatycznych. XIX-wieczny stan rzek zinterpretowano jako najbardziej naturalny, jaki można odtworzyć na podstawie dostępnych źródeł, choć już kształtowany przez wcześniejszą deforestację. XX-wieczna transformacja rzek – od szerokich, wielokorytowych koryt do wąskich, krętych i wciętych – była spowodowana wdrażaniem programu regulacji rzek. Pomimo zmienności celów prac hydrotechnicznych, kierunek transformacji koryt został utrzymany aż do końca XX wieku. Równolegle zachodzące zmiany w sposobie użytkowania terenu oraz inne bezpośrednie presje człowieka na rzeki wzmacniały efekty regulacji. Pomimo złagodzenia hydrotechnicznej presji na rzeki, ich potencjał renaturyzacyjny jest ograniczony. W XXI wieku obserwuje się lokalne odtwarzanie krótkich odcinków wielokorytowych i wielonurtowych, zwłaszcza tam, gdzie dawne konstrukcje regulacyjne uległy degradacji, a dolina zachowała wystarczającą szerokość i zasób rumowiska.
Badania nad zmiennością układów korytowych rzek karpackich przeprowadzono m.in. dzięki realizacji projektu „Transformacja układów korytowych rzek karpackich w XIX–XXI wieku” (Miniatura NCN, 2022/06/X/ST10/00397).
Karol Witkowski – geograf, geomorfolog, adiunkt w Zakładzie Badań Geośrodowiska Instytutu Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN. Prowadzi badania nad historycznym i współczesnym wpływem człowieka na procesy fluwialne w Karpatach, ze szczególnym uwzględnieniem regulacji rzek oraz wykorzystania wód płynących na potrzeby młynarstwa i żeglugi śródlądowej. Kierownik działania naukowego w ramach konkursu Miniatura NCN „Transformacja układów korytowych rzek karpackich w XIX–XXI wieku”. Główny wykonawca w projektach NCN: „Okiełznać pierwotność: woda, krajobraz i wpływ człowieka w puszczy” oraz „Potworne rzeki. Badania nad historią środowiskową powodzi nowoczesnej Europy za pomocą źródeł literackich”. Uczestnik badań geomorfologicznych i geoarcheologicznych w Ukrainie, Litwie, Łotwie i na Tajwanie. Członek Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich.