Prof. zw. dr hab. Stefan Kozarski

Prezes Stowarzyszenia Geomorfologów Polskich,
Członek Polskiej Akademii Nauk,
Członek Polskiej Akademii Umiejętności,
Członek New York Academy of Sciences,
Członek Deutsche Akademie des Naturforscher Leopoldina.

Czterdziestolecie pracy naukowej Prof. dr hab. Stefana Kozarskiego

Wystąpienie Boleslawa Nowaczyka wygłoszone podczas Sesji Jubileuszowej w dniu 12 października 1995

W 1994 roku minęło 40 lat od momentu podjęcia przez Profesora Stefana Kozarskiego pracy w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Profesor Stefan Kozarski urodził się 4 sierpnia 1930 roku w Katowicach, a więc jubileusz 40 lecia pracy zbiega się z 65 rocznicą urodzin. Mimo tego, że urodził się na Ziemi Górnośląskiej, to jednak korzenie Jego od kilku pokoleń tkwią w Wielkopolsce, do której powrócił, po kilkunastoletnim pobycie Rodziców na Górnym Śląsku i po latach wojennej tułaczki. Bezpośrednio po przybyciu do Poznania podjął naukę w słynnym Gimnazjum i Liceum Marii Magdaleny. Po ukończeniu tej szkoły w 1950 roku rozpoczęły się Jego ścisłe, długotrwałe i na różnych płaszczyznach, naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej, związki z Uniwersytetem im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Te związki zaczynają się podjęciem studiów na kierunku geografii Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego. Już w czasie ich trwania zostaje zatrudniony na stanowisku zastępcy asystenta w Instytucie Geografii. W 1955 roku na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi uzyskuje tytuł magistra geografii ze specjalnością geografii fizycznej. Krótko przed ukończeniem studiów zaangażowany zostaje na stanowisko asystenta, a później starszego asystenta w Katedrze Geografii Fizycznej. Na podstawie rozprawy pt. Recesja ostatniego lądolodu z północnej części Wysoczyzny Gnieźnieńskiej a kształtowanie się Pradoliny Noteci-Warty ta sama Rada Wydziału w 1961 roku nadała Mu stopień doktora nauk przyrodniczych ze specjalnością geografia fizyczna i powołała Go na stanowisko adiunkta. Kolejny stopień naukowy, doktora habilitowanego uzyskał w 1965 roku, również na Wydziale Biologii i Nauk o Ziemi w oparciu o bogaty już dorobek naukowy i pracę pt. Zagadnienie drogi odpływu wód pradolinnych z zachodniej części pradoliny Noteci-Warty.

W 1965 roku Minister Oświaty i Szkolnictwa Wyższego powołuje habilitanta na stanowisko docenta. Tytuł profesora nadzwyczajnego nauk geograficznych uzyskał On w 1972 roku, a zwyczajnego w 1978 roku. W 1989 roku na wniosek Rady Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych oraz Senatu Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza Profesor Stefan Kozarski został wybrany Członkiem Korespondentem Polskiej Akademii Nauk.

Od początku pracy w Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza za najważniejsze swoje zadanie Profesor Stefan Kozarski uważa badania naukowe. Prowadzi je na terenie Wielkopolski i Pomorza Zachodniego oraz przylegających do nich obszarów Niemiec wschodnich. W ramach ekspedycji naukowych eksplorował przedpola i strefy krawędziowe lodowców Sidujökull (Islandia), Hansa, Gas i Werenskiolda (Spitsbergen). Prowadził również badania na obszarach subtropikalnego krasu południowowschodniego Chin. Zajmował się też tam problematyką glacjalną i peryglacjalną. Wymieniona wyżej postawa oraz prowadzone ze skrupulatnością i charakterystyczną dla Profesora dokładnością badania znalazły odbicie w ogromnej ilości publikacji: 265 prac, artykułów, notatek, recenzji, sprawozdań i wspomnień.

Analiza dorobku naukowego dowodzi, iż zainteresowania badawcze Profesora są bardzo szerokie i dotyczą kilkunastu grup problemowych.

Wśród Jego zainteresowań badawczych na pierwszym miejscu wymienić należy analizy rzeźby i procesów glacjalnych plejstoceńskich i współczesnych. Obejmują one problematykę genezy moren czołowych, rynien subglacjalnych, pradolin i systemów odwodnienia lądolodów, kemów, rozwoju pagórów lodowomorenowych, mechanizmu deglacjacji, modeli sedymentacyjnych form i stref marginalnych lądolodu. Szczegółowe badania doprowadziły do rekonstrukcji procesu recesji ostatniego lądolodu z północno-wschodniej Wielkopolski i do wykrycia wczesnych faz organizowania się Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Profesor Stefan Kozarski odrzuca dawne schematy badaczy niemieckich, a przede wszystkim P. Woldstedta łącznie ze sformułowanym przez niego poglądem na temat tzw. Kolmarer Stadium lub Kolmarer Staffel. Rozwiązuje istniejący od ponad 70 lat w literaturze geologiczno-geomorfologicznej problem drogi odpływu wód z Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Eksponuje rolę czynnika fluwialnego w kształtowaniu tej formy. Obala koncepcję dużej roli martwego lodu oraz założeń tektonicznych w formowaniu kotlinowatych rozszerzeń w pradolinie. W 1961 roku przedstawia koncepcję udziału czynnika klimatycznego w formowaniu systemu teras pradolinnych. Analiza morfologii rynien glacjalnych występujących na Niżu Polskim i Niemieckim dokonana przez Profesora Kozarskiego ukazuje bezpodstawność koncepcji egzaracyjnej genezy tych form jako uniwersalnej dla tego terenu głoszoną przez P. Woldstedta.

Profesor Kozarski wielokrotnie wypowiada się na temat genezy moren czołowych. Szczególną jednak wartość ma artykuł pt. O genezie chodzieskiej moreny czołowej zamieszczony w 1959 roku w Badaniach Fizjograficznych nad Polską Zachodnią, w którym zwraca uwagę na znaczenie obciążenia lądolodem podczas powstawania zaburzeń glacitektonicznych. Wartość tego opracowania podkreślił wydawca wersji angielskojęzycznej (zamieszczonej w Cold Climate Landforms red. David J.A. Evans 1994) stwierdzając, iż …Praca Kozarskiego (1959) jest wyprzedzająca w stosunku do swojego czasu i buduje podstawy wczesnych obserwacji glacitektonicznie spiętrzonych moren, zapoczątkowanych przez K. Grippa na Spitsbergenie i kontynencie europejskim… i dalej …Praca Kozarskiego jest też znakomitym przeglądem dorobku na temat glacitektoniki do roku 1959, z którego większość często była przeoczana.

Wspólne z J. Szupryczyńskim badania, nierozpoznanego przedtem przedpola Sidujökull, doprowadziły do ustalenia przebiegu deglacjacji na tym obszarze. Analizowali również współczesne procesy geomorfologiczne rozgrywające się w strefie krawędziowej lodowca. Badania te w konsekwencji pozwoliły w sensie ogólniejszym sformułować koncepcję stożków ablacyjnych. Dostarczyły także nowych faktów, ważnych dla problemu faz rozwojowych ice-cored moraines oraz budowy wewnętrznej fluted moraines.

Ostatnie lata w uprawianej przez Profesora problematyce glacjalnej obfitują w opracowania metodyczne. Konstruuje On modele depozycyjne stref marginalnych lądolodu, które mają stanowić podstawę prawidłowej interpretacji morfogenetycznej i paleogeograficznej procesów rozgrywających się u czoła zanikającego lądolodu vistuliańskiego. Zagadnienia te opracowywane są (1991-1995) w ramach kierowanego przez Profesora projektu badawczego Komitetu Badań Naukowych pt. Deglacjacja północno-zachodniej Polski: warunki i transformacja geosystemu (~20 ka –> 10 ka BP).

Z problematyką glacjalną łączą się w ścisły sposób zjawiska peryglacjalne. Na nie Profesor skierowuje w kolejności swoje zainteresowania. Szczególnie pociągają Go kopalne struktury, osady peryglacjalne i geomorfologiczne ślady działalności procesów peryglacjalnych na obszarze młodoglacjalnym. Dużo uwagi poświęca tzw. ukierunkowanym wytopiskom nalodziowym, pojawiającym się w morfologii proksymalnych części sandrów po wytopieniu się syngenetycznego nalodzia. Do takiego wyjaśnienia genezy tych form posłużyły badania porównawcze przeprowadzone na Spitsbergenie. Koncepcja ta znalazła zastosowanie w objaśnieniu identycznych lub podobnych zjawisk w Wielkiej Brytanii, Danii i RFN.

Obecność struktur mrozowych oraz geomorfologiczne ślady działalności procesów peryglacjalnych świadczą zdaniem Profesora Kozarskiego o występowaniu wieloletniej zmarzliny na rozpatrywanym obszarze jeszcze w późnym vistulianie. Zawarte w pracy pt. Ślady działalności późnowürmskich procesów peryglacjalnych w rejonie dolnej Odry i dolnej Warty przekonujące argumenty przemawiają przeciwko słuszności poglądów C. Trolla, H. Posera i J. Büdela. Autorzy ci uważali, iż na Niżu Niemiecko-Polskim nie było warunków do powstawania wieloletniej zmarzliny po ustąpieniu ostatniego lądolodu. Eksponuje poleogeograficzne znaczenie struktur peryglacjalnych w badaniach zdarzeń geomorfologicznych na obszarze Polski północno-zachodniej. W ostatnich latach, do wykrycia i przeprowadzenia szczegółowych analiz morfometrycznych wieloboków szczelin mrozowych, wykorzystuje zdjęcia lotnicze, wykonywane z odpowiedniej wysokości i tylko w pewnych warunkach wilgotnościowych gruntu.

Występujące na badanych przez Profesora obszarach formy i osady eoliczne stanowiły przedmiot dociekań w wyniku, których powstało wiele publikacji zamieszczonych w czasopismach polskich i zagranicznych. Główny nacisk w nich położony został na poznanie struktury i tekstury osadów budujących wydmy i eoliczne piaski pokrywowe oraz ich stratygrafię i chronologię. Podjął Profesor jako pierwszy w Polsce (Wydmy w Pradolinie Noteci koło Czarnkowa) próbę określenia wieku wydm opartą o udokumentowane analizą palinologiczną datowania poziomów terasowych, na których występują formy eoliczne. W strefie moren czołowych fazy pomorskiej odkryte zostały pokrywy lessów. W związku z określoną sytuacją stratygraficzną osadów przeprowadzono eksperymentalne datowania metodą TL (wspólnie z A. Bluszczem i B. Nowaczykiem). Próba ta nie przyniosła jednoznacznych wyników i stanowi ostrzeżenie dla posługujących się tą metodą w celach chronostratygraficznych.

Po okresie badań prowadzących do rekonstrukcji systemów odpływu wód fluwioglacjalnych i fluwioperyglacjalnych Profesor Kozarski koncentruje się wokół studiów dotyczących zmian układu koryt rzecznych. Poligonem badawczym jest środkowa część zlewni Warty. W oparciu o interpretację zdjęć lotniczych, szczegółowe badania osadów wypełniających paleokoryta opracowuje procedurę badań zmian układu koryt rzecznych. Analizy palinologiczne osadów biogenicznych oraz datowania radiowęglowe (współpraca z K. Tobolskim i M.F. Pazdurem) stanowiły podstawę do datowań zdarzeń rozgrywających się w obrębie dna doliny. Efektem tych badań było wykrycie metamorfozy układów roztokowych w meandrze oraz zmiany geometrii planarnej układów meandrowych, które są skutkiem wahań klimatycznych późnego vistulianu i holocenu. Uzyskane wyniki, w ocenie krajowych i zagranicznych znawców problematyki wyróżniają je w skali europejskiej. Omawiane prace są często cytowane przez geomorfologów polskich i zagranicznych.

Wielowątkowe badania doprowadziły Profesora do wykrycia i zbadania (wspólnie z B. Nowaczykiemi K. Tobolskim) jedynego w Polsce północno-zachodniej stanowiska z osadami biogenicznymi reprezentującymi Brorup i Odderade. Ten zespół opracowuje stanowisko Bollingu w Żabinku, które pozwala na pełne datowanie omówionych wyżej zdarzeń w dnie doliny Warty koło Poznania. Profesor opracowuje syntezę Vistulianu Niziny Wielkopolskiej nawiązującą do schematów chronostratygraficznych tego piętra zimnego w Europie północno-zachodniej. O wartości tego opracowania świadczą wypowiedzi Profesora A. Środonia Dokonał Pan bowiem sztuki nie byle jakiej dając na 40 tylko stronach syntetyczny, świetnie uporządkowany i ostrożnie wyważony obraz wielkopolskiego Vistulianu. Nie często dostaję do ręki pracę tak znakomicie napisaną. W podobnym duchu wypowiada się Profesor Z. Prusinkiewicz Przy pierwszym czytaniu uderza mnie w niej przede wszystkim bogactwo nowych faktów. Żelazna logika interpretacji i śmiałość syntezy popartej znakomitą erudycją.

Zaprezentowany powyżej w formie skrótowej przegląd dorobku naukowego oraz analiza spisu publikacji dowodzi, że Profesor Kozarski lubi badania zespołowe i interdyscyplinarne. Zachęca swoich uczniów do wspólnych obserwacji terenowych, w czasie których ujawnia się Jego druga obok badań terenowych pasja – nauczanie. Wprowadza nas w nieznaną problematykę i obszary badawcze oraz przekazuje głęboką wiedzę i ogromne doświadczenie. W stanowiskach zawierających bogatą treść geologiczną uważa za konieczne współdziałanie z przedstawicielami innych dyscyplin. Reprezentuje pogląd, iż rezultaty badań interdyscyplinarnych pozwalają na pełne wyjaśnienie zdarzeń zapisanych w profilach geologicznych. Wyniki własnych dociekań naukowych Profesora i zespołów z Nim współpracujących szybko są publikowane lub prezentowane szerokiemu gronu badaczy polskich i zagranicznych podczas kongresów, konferencji, sympozjów, seminariów i innych spotkań naukowych, których jest organizatorem lub współorganizatorem.

Z inicjatywy Profesora powstały dwa obcojęzyczne czasopisma – Quaestiones Geographicae i Quaternary Study in Poland. Oprócz redakcji tych czasopism, redagował także wiele tomów zawierających referaty wygłaszane podczas konferencji, sympozjów itp. spotkań oraz specjalne zbiory artykułów poświęconych określonej problematyce. Jest także członkiem komitetów redakcyjnych kilkunastu czasopism polskich i zagranicznych.

W czterdziestoletniej pracy naukowej pełnił i pełni wiele funkcji w macierzystej Uczelni oraz w komitetach i zespołach powoływanych dla prezentowania interesów środowiska geografów.

Wyrazem wysokiej oceny osiągnięć naukowych i dydaktycznych Profesora Kozarskiego jest wielokrotne wyróżnienie nagrodami ministerialnymi, Polskiej Akademii Nauk, Rektora Uniwersytetu im. A. Mickiewicza, oraz odznaczeniami państwowymi i medalami. Spośród tych ostatnich szczególnie wyróżnia Medal Komisji Edukacji Narodowej (1976), który uważa za najcenniejsze uhonorowanie nauczyciela akademickiego.

Profesor jest szeroko znany poza granicami Polski. Jego prace są często cytowane, wyniki dyskutowane także w literaturze zagranicznej. Uznaniem osiągnięć naukowych jest powołanie Profesora do New York Academy of Sciences (1980) i Deutsche Akademie des Naturforscher Leopoldina (1987).

Dokonania Profesora Kozarskiego są ogromne. Nadal jest aktywny na wszystkich polach. Życzymy Mu takiej aktywności przez liczne dalsze lata. Życzymy jeszcze wielu sukcesów badawczych, bo one dostarczają Tobie, Profesorze, najwięcej przyjemności i satysfakcji.

Bolesław Nowaczyk
(Poznań, 12 października 1995)

Spis publikacji Prof. dr hab. Stefana Kozarskiego